Birkaç ay önce bir veli fikir almak için beni aradı. Davranış sorunları olan yedi yaşındaki oğlu için bir özel eğitim uzmanıyla görüştüğünü, uzmanın kendisine oğlunu motive etmek için ödül kullanması gerektiğini söylediğini açıkladı. Dolayısıyla birkaç ay önce ödül olarak çikolata kullanmaya başladığını, oğlu her tuvalete gittiğinde ya da istenen bir davranış sergilediğinde bir parça çikolata verdiğini ancak parçanın büyüklüğünün istenen davranışı yaptırabilmek için gittikçe arttığını ve sonunda çocuğuna herhangi bir şey yaptırmak istediğinde bir paket çikolata vaat etmek zorunda kaldığını anlattı.
Peki arada gecen birkaç ay içinde neler olmuştu? Küçük bir parça çikolatadan nasıl koca bir paket çikolataya gelinmişti?
Pekiştireçler yanlış kullanıldığında faydadan çok zarar verir. Bir davranış programına baslarken uzmanın daima kullanılan pekiştireçleri ne zaman ve nasıl söndüreceğini düşünmesi, planını ona göre yapması gerekir. Bu, Uygulamalı Davranış Analizinin temel prensiplerinden biridir ve uzmanın deneyimli, dikkatli ve öngörülü olmasıyla ilişkilidir.
Pekiştireç nedir?
Çocuğum cips seviyor, pekiştireci bu olsun diyerek cipsi pekiştireç yapamayız. Pekiştirecin pekiştireç olarak adlandırılabilmesi için pekiştireç olarak kullanılan nesne/yemek/aktivite kullanıldıkça istenen davranışın artıyor olması gerekir. Örneğin çocuğunuzun en sevdiği şeylerden biri cips ve cipsi pekiştireç olarak denemeye karar verdiniz. Çocuğunuz her odasını topladığında cips vereceksiniz ve hedefiniz çocuğunuzun haftada üç defa odasını toplaması. Çocuğunuz eğer başladığınız noktada odasını toplamıyorduysa ve aradan dört hafta geçmesine rağmen çocuğunuz siz söylediğinizde odasını haftada bir defa topluyorsa, pekiştireç olarak kullandığınız yiyecek (cips) güçlü bir pekiştireç değil demektir. Çocuğunuz cipse ulaşabilmek için odasını her söylediğinizde toplamaya başladıysa ancak cips için güçlü bir pekiştireç diyebiliriz. Dört hafta sonunda çocuğunuz odasını hala hiç toplamıyorsa, cips zaten pekiştireç olarak adlandırılamaz.
Pekiştireçleri bu şekilde kullandığımızda pozitif pekiştireç kullanmış oluyoruz. Pozitif pekiştireçleri sosyal pekiştireçle yani övgü ve takdir sözcükleriyle eşlediğimizde günlük hayatta en fazla kullanılan pekiştireçlere yaklaşmamız çok daha kolaylaşıyor. Amacımız pekiştireç olarak kullandığımız nesne/yiyecek/aktiviteyi en kısa zamanda geri çekip yerini sosyal pekiştirece bıraktırmak. Ancak bunu başardığımız zaman genelleştirme yani günlük yaşamda bu davranışı genele yaymaktan bahsedebiliriz.
Pekiştireçlerin rüşvet olduğuna dair ebeveynler arasında yersiz bir endişe var. Pekistireç ve rüşvet kesinlikle ayrı ancak bu ayrımdan bahsedebilmek için pekiştireçlerin doğru kullanılması gerek. Bir sonraki bloğumuzun konusu pekiştireç rüşvet midir olacak.
Sağlıkla kalın.